[Cap. XXII] – [Rozdział 22] – scripta-pisma.info

[Cap. XXII] – [Rozdział 22]

[Cap. XXII: De admonitione fratrum]

[Rozdział 22: O upominaniu braci]

⁽¹⁾ Attendamus, omnes fratres, quod dicit Dominus: Diligite inimicos vestros et benefacite his qui oderunt vos (cfr. Mt 5,44); ⁽²⁾ nam et Dominus noster Jesus Christus, cuius vestigia sequi debemus (cfr. 1 Petr 2,21), traditorem suum vocavit amicum (cfr. Mt 26,50) et crucifixoribus suis sponte se obtulit. ⁽³⁾ Amici igitur nostri sunt omnes illi qui nobis iniuste inferunt tribulationes et angustias, verecundias et iniurias, dolores et tormenta, martyrium et mortem; ⁽⁴⁾ quos multum diligere debemus, quia ex hoc quod nobis inferunt habemus vitam eternam.

⁽¹⁾ Zastanówmy się, wszyscy bracia, nad tym, co mówi Pan: Miłujcie nieprzyjaciół waszych i dobrze czyńcie tym, którzy was nienawidzą (por. Mt 5,44); ⁽²⁾ bo oto i Pan nasz Jezus Chrystus, w którego ślady powinniśmy wstępować (por. 1 P 2,21), nazwał przyjacielem swego zdrajcę (por. Mt 26,50) i dobrowolnie wydał się tym, którzy Go ukrzyżowali. ⁽³⁾ Tak więc przyjaciółmi naszymi są ci wszyscy, którzy są przyczyną niesprawiedliwych prześladowań i ucisków, upokorzeń i krzywd, bólu i cierpienia, męczeństwa i śmierci. ⁽⁴⁾ Ich to powinniśmy bardzo miłować, ponieważ dzięki temu, co nam wyświadczają mamy życie wieczne.

⁽⁵⁾ Et odio habeamus corpus nostrum cum suis vitiis et peccatis, quia carnaliter vivendo vult nobis auferre amorem Domini nostri Jesu Christi et vitam eternam et se ipsum cum omnibus perdere in infernum; ⁽⁶⁾ quia nos per culpam nostram sumus fetidi, miseri et bono contrarii, ad mala autem prompti et voluntarii, quia sicut Dominus dicit in Evangelio: ⁽⁷⁾ „De corde hominum procedunt et exeunt cogitationes male, adulteria, fornicationes, homicidia, furta, avaritia, nequitia, dolus, impudicitia, oculus malus, falsa testimonia, blasphemia, superbia, stultitia (cfr. Mc 7,21–22; Mt 15,19). ⁽⁸⁾ Hec omnia mala ab intus de corde hominis procedunt (cfr. Mc 7,23) et hec sunt que coinquinant hominem” (Mt 15,20).

⁽⁵⁾ I miejmy w nienawiści nasze ciało z jego wadami i grzechami, ponieważ żyjąc cieleśnie chce nam odebrać miłość Pana naszego Jezusa Chrystusa i życie wieczne, a siebie samo wraz ze wszystkim, zatracić w piekle¹. ⁽⁶⁾ My bowiem, z powodu naszej winy jesteśmy cuchnący, nędzni i przeciwni dobru, a ochotni i skłonni do zła, albowiem jak Pan mówi w Ewangelii: ⁽⁷⁾ Z serca pochodzą i wychodzą złe myśli, cudzołóstwa, nierząd, zabójstwa, kradzieże, chciwość, przewrotność, podstęp, wyuzdanie, pożądliwe spojrzenia, fałszywe świadectwa, bluźnierstwa, pycha, głupota (por. Mk 7,21–22; Mt 15,19). ⁽⁸⁾ Wszystko to złe z wewnątrz, z serca człowieka pochodzi (por. Mk 7,23) i to właśnie czyni człowieka skalanym (Mt 15,20).

⁽⁹⁾ Nunc autem, postquam dimisimus mundum, nichil aliud habemus facere, nisi ut soliciti simus sequi voluntatem Domini et placere ipsi. ⁽¹⁰⁾ Multum caveamus ne simus terra secus viam vel petrosa vel spinosa, secundum quod dicit Dominus in evangelio²: ⁽¹¹⁾ „Semen est verbum Dei (Lc 8,11). ⁽¹²⁾ Quod autem secus viam cecidit et conculcatum est (cfr. Lc 8,5), hi sunt, qui audiunt (Lc 8,12) verbum regni et non intelligunt (cfr. Mt 13,19); ⁽¹³⁾ et confestim (Mc 4,15) venit diabolus (Lc 8,12) et rapit (Mt 13,19) quod seminatum est in cordibus eorum (Mc 4,15) et tollit verbum de cordibus eorum, ne credentes salvi fiant (Lc 8,12). ⁽¹⁴⁾ Quod autem super petrosam cecidit (cfr. Mt 13,20), hi sunt qui cum audierint verbum, statim cum gaudio (Mc 4,16) suscipiunt (Lc 8,13) illud (Mc 4,16). ⁽¹⁵⁾ Facta autem tribulatione et persecutione propter verbum, continuo scandalizantur (Mt 13,21) et hi radicem in se non habent, sed temporales sunt (cfr. Mc 4,17), quia ad tempus credunt et in tempore tentationis recedunt (Lc 8,13). ⁽¹⁶⁾ Quod autem in spinis cecidit, hi sunt (Lc 8,14) qui verbum Dei audiunt (cfr. Mc 4,18), et sollicitudo (Mt 13,22) et erumne (Mc 4,19) istius seculi et fallacia divitiarum (Mt 13,22) et circa reliqua concupiscentie introeuntes suffocant verbum et sine fructu efficitur (cfr. Mc 4,19). ⁽¹⁷⁾ Quod autem in terram bonam (Lc 8,15) seminatum est (Mt 13,23), hii sunt qui in corde bono et optimo audientes verbum (Lc 8,15) intelligunt et (cfr. Mt 13,23) retinent et fructum afferunt in patientia” (Lc 8,15). ⁽¹⁸⁾ Et propterea nos fratres, sicut dicit Dominus, dimittamus mortuos sepelire mortuos suos (Mt 8,22).

⁽⁹⁾ Teraz zaś, kiedy porzuciliśmy świat, niczego innego nie mamy czynić, jak tylko troszczyć się o to, aby iść za wolą Pana i Jemu samemu się podobać. ⁽¹⁰⁾ Strzeżmy się bardzo, abyśmy nie byli ziemią przydrożną, czy to kamienistą, czy to ciernistą, według tego, co mówi Pan w Ewangelii: ⁽¹¹⁾ Ziarnem jest słowo Boże (Łk 8,11). ⁽¹²⁾To zaś, które upadło tuż obok drogi i zostało podeptane (por. Łk 8,5), to są ci, którzy słuchają (Łk 8,12) słowa Królestwa i nie rozumieją (por. Mt 13,19); ⁽¹³⁾ i natychmiast (Mk 4,15) przychodzi diabeł (Łk 8,12), i porywa (Mt 13,19) to, co zostało zasiane w ich sercach (Mk 4,15), i zabiera słowo z ich serc, aby wierząc nie zostali zbawieni (Łk 8,12). ⁽¹⁴⁾ To zaś, które upadło na ziemię skalistą (por. Mt 13,20), oznacza tych, którzy, gdy posłyszą słowo, natychmiast z radością (Mk 4,16) przyjmują (Łk 8,13) je (Mk 4,16). ⁽¹⁵⁾ A gdy przychodzi ucisk lub prześladowanie z powodu słowa, od razu się gorszą (Mt 13,21); to ci, którzy nie mają w sobie korzenia, lecz są niestali (por. Mk 4,17), ponieważ wierzą do czasu i podczas próby odstępują (Łk 8,13). ⁽¹⁶⁾ To natomiast, które padło między ciernie, oznacza tych (Łk 8,14), którzy słuchają słowa Bożego (por. Mk 13,22), a troski (Mt 13,22) i kłopoty (Mk 4,19) tego świata, i ułuda bogactwa (Mt 13,22), i inne żądze wciskają się i zagłuszają słowo tak, że zostaje bezowocne (por. Mk 4,19). ⁽¹⁷⁾ To z kolei w żyzną ziemię (Łk 8,15) zasiane (Mt 13,23), oznacza tych, którzy w dobrym sercu i słowo słuchający najlepiej (Łk 8,15), rozumieją je i (por. Mt 13,23) zatrzymują, i wydają owoc w cierpliwości (Łk 8,15)³. ⁽¹⁸⁾ I dlatego, my, bracia, jak mówi Pan, zostawmy umarłym grzebanie swoich umarłych (Mt 8,22).

⁽¹⁹⁾ Et multum caveamus a malitia et subtilitate satane, qui vult ne homo mentem suam et cor habeat ad Dominum Deum, ⁽²⁰⁾ et circuiens desiderat cor hominis sub specie alicuius mercedis vel adiutorii tollere et suffocare verbum et precepta Domini a memoria. ⁽²¹⁾ Et volens cor hominis per secularia negotia et curam excecare et ibi habitare, sicut dicit Dominus: „Cum immundus spiritus exierit ab homine, ambulat per loca arida (Mt 12,43) et inaquosa querens requiem, ⁽²²⁾ et non inveniens dicit: Revertar in domum meam, unde exivi (Lc 11,24). ⁽²³⁾ Et veniens invenit eam vacantem, scopis mundatam et ornatam (Mt 12,44). ⁽²⁴⁾ Tunc vadit et assumit septem alios spiritus nequiores se, et ingressi habitant ibi. Et fiunt novissima hominis illius peiora prioribus (cfr. Lc 11,26).

⁽¹⁹⁾ I bardzo wystrzegajmy się złośliwości i przebiegłości szatana, który chce, aby człowiek nie zwracał swego umysłu i serca do Pana Boga⁴. ⁽²⁰⁾ I krążąc, pragnie – pod pozorem jakiejś nagrody lub pomocy – zdławić słowo i przykazania Pana wyrwać z pamięci. ⁽²¹⁾ I chcąc oślepić serce człowieka światowymi sprawami i troskami, i tam – jak mówi Pan – zamieszkać: Kiedy duch nieczysty wyjdzie z człowieka, błąka się po miejscach pustynnych (Mt 12,43) i bezwodnych i szukając spoczynku, ⁽²²⁾a nie znajdując [go], mówi: Wrócę do mojego domu, z którego wyszedłem (Łk 11,24). ⁽²³⁾ I przychodząc znajduje go opróżnionym, uprzątniętym i przyozdobionym (Mt 12,44). ⁽²⁴⁾ Wtedy idzie i zabiera ze sobą siedem innych duchów gorszych niż on sam, i wszedłszy, mieszkają tam. I stają się ostatnie rzeczy człowieka gorsze niż pierwsze (por. Łk 11,26).

⁽²⁵⁾ Unde, omnes fratres, custodiamus nos multum, ne sub specie alicuius mercedis vel operis vel adiutorii perdamus aut tollamus nostram mentem et cor a Domino. ⁽²⁶⁾ Sed in sancta caritate que Deus est (cfr. 1 Joa 4,16), rogo omnes fratres tam ministros quam alios, ut omni impedimento remoto et omni cura et sollicitudine postposita, quocumque modo melius possunt, servire, amare, adorare et honorare Dominum Deum mundo corde et pura mente faciant, quod ipse super omnia querit.

⁽²⁵⁾ Z tego też względu, strzeżmy się bardzo – wszyscy bracia – abyśmy pod pretekstem jakiejś nagrody, lub dzieła, albo pomocy, nie zatracili, albo nie oderwali naszego umysłu i serca od Pana. ⁽²⁶⁾ Dlatego w świętej Miłości, którą jest Bóg (por. 1 J 4,16), błagam wszystkich braci, zarówno ministrów, jak i innych, aby starali się, po odrzuceniu wszelkich przeszkód i wszelkich trosk i zabiegania – najlepiej jak mogą – czystym sercem i umysłem służyć, kochać, adorować i czcić Pana Boga, bo On [tego] pragnie ponad wszystko.

⁽²⁷⁾ Ac semper faciamus habitaculum et mansionem (cfr. Joa 14,23) ipsi, qui est Dominus Deus omnipotens, Pater et Filius et Spiritus Sanctus, qui dicit: „Vigilate itaque omni tempore orantes, ut digni habeamini fugere omnia mala, que ventura sunt et stare ante Filium hominis (Lc 21,36). ⁽²⁸⁾ Et cum stabitis ad orandum (Mc 11,25) dicite (Lc 11,2): Pater noster qui es in celis (Mt 6,9). ⁽²⁹⁾ Et adoremus eum puro corde, quoniam oportet semper orare et non deficere (Lc 18,1); ⁽³⁰⁾ nam Pater tales querit adoratores. ⁽³¹⁾ Spiritus est Deus, et eos, qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet eum adorare (cfr. Joa 4,23–24).

⁽²⁷⁾ I zawsze przygotowujmy mieszkanie i miejsce pobytu (J 14,23) dla Tego, którym jest Pan Bóg wszechmogący, Ojciec i Syn, i Duch Święty, który mówi: Czuwajcie przeto w każdym czasie, modląc się, abyście zostali uznani za godnych uniknięcia wszelkiego zła, które ma przyjść, i stanąć przed Synem Człowieczym⁵ (Łk 21,36). ⁽²⁸⁾ A gdy staniecie do modlitwy (Mk 11,25), mówcie (Łk 11,2): Ojcze nasz, który jesteś w niebie (Mt 6,9). ⁽²⁹⁾ I uwielbiajmy Go czystym sercem, bo zawsze potrzeba modlić się i nie ustawać (Łk 18,1), ⁽³⁰⁾ gdyż Ojciec szuka takich wielbicieli. ⁽³¹⁾ Bóg jest Duchem i ci, którzy Go uwielbiają, powinni Go uwielbiać w Duchu i prawdzie (por. J 4,23–24).

⁽³²⁾ Et ad ipsum recurramus tamquam ad pastorem et episcopum animarum nostrarum (1 Petr 2,25), qui dicit: „Ego sum pastor bonus, qui pasco oves meas et animam meam pono pro ovibus meis (cfr. Joa 10,14a e 15b⁶) ⁽³³⁾ Omnes vos fratres estis; ⁽³⁴⁾ et patrem nolite vobis vocare super terram, unus est enim Pater vester qui in celis est. ⁽³⁵⁾ Nec vocemini magistri; unus est enim magister vester qui in celis est, Christus (cfr. Mt 23,8–10). ⁽³⁶⁾ Si manseritis in me, et verba mea in vobis manserint, quodcumque volueritis petetis, et fiet vobis (Joa 15,7). ⁽³⁷⁾ Ubicumque sunt duo vel tres congregati in nomine meo, ibi sum in medio eorum (Mt 18,20). ⁽³⁸⁾ Ecce ego vobiscum sum usque ad consummationem seculi (Mt 28,20). ⁽³⁹⁾ Verba que locutus sum vobis, spiritus et vita sunt (Joa 6,64). ⁽⁴⁰⁾ Ego sum via, veritas et vita” (Joa 14,6).

⁽³²⁾ I uciekajmy się do Niego samego jak do Pasterza i Biskupa dusz naszych (1 P 2,25), który mówi: Ja jestem dobrym pasterzem i pasę moje owce, i moje życie oddaję za owce moje (por. J 10,14a i 15b)⁷. ⁽³³⁾ Wy wszyscy braćmi jesteście ⁽³⁴⁾ i nikogo na ziemi nie chciejcie nazywać waszym ojcem, jeden jest bowiem wasz Ojciec, który jest w niebie. ⁽³⁵⁾ Ani nie nazywajcie się nauczycielami, jeden jest bowiem wasz Nauczyciel, który jest w niebie, Chrystus (por. Mt 23,8–10). ⁽³⁶⁾ Jeżeli będziecie trwać we Mnie, a moje słowa w was, to możecie prosić, o cokolwiek zechcecie, a [to] się wam stanie (J 15,7). ⁽³⁷⁾ Gdziekolwiek jest dwóch albo trzech zebranych w imię moje, tam Ja jestem pośród nich (Mt 18,20). ⁽³⁸⁾ Oto Ja jestem z wami, aż do skończenia świata (Mt 28,20). ⁽³⁹⁾ Słowa, które Ja wam powiedziałem, są duchem i życiem (J 6,64)⁸. ⁽⁴⁰⁾ Ja jestem drogą, prawdą i życiem (J 14,6).

⁽⁴¹⁾ Teneamus ergo verba, vitam et doctrinam et sanctum eius Evangelium qui dignatus est pro nobis rogare Patrem suum et nomen eius nobis manifestare dicens: ⁽⁴²⁾ „Pater, manifestavi nomen tuum hominibus, quos dedisti michi (Joa 17,6), quia verba, que dedisti michi, dedi eis, et ipsi acceperunt et cognoverunt vere quia a te exivi, et crediderunt quia tu me misisti. ⁽⁴³⁾ Ego pro eis rogo: non pro mundo, ⁽⁴⁴⁾ sed pro hiis quos dedisti mihi, quia tui sunt et omnia mea tua sunt (Joa 17,8–10). ⁽⁴⁵⁾ Pater sancte, serva eos in nomine tuo, quos dedisti michi, ut sint unum sicut et nos (Joa 17,11b). ⁽⁴⁶⁾ Hec loquor in mundo, ut habeant gaudium impletum in semetipsis. ⁽⁴⁷⁾ Ego dedi eis sermonem tuum, et mundus eos odio habuit, quia non sunt de mundo, sicut et ego non sum de mundo. ⁽⁴⁸⁾ Non rogo ut tollas eos de mundo, sed ut serves eos a malo (Joa 17,13b–15). ⁽⁴⁹⁾ Mirifica eos in veritate. ⁽⁵⁰⁾ Sermo tuus veritas est. ⁽⁵¹⁾ Sicut tu me misisti in mundum, et ego misi eos in mundum. ⁽⁵²⁾ Et pro eis ego sanctifico meipsum, ut sint ipsi sanctificati in veritate. ⁽⁵³⁾ Non pro eis rogo tantum, sed pro eis qui credituri sunt propter verbum eorum in me (cfr. Joa 17,17–20), ut sint consummati in unum, et cognoscat mundus, quia tu me misisti et dilexisti eos, sicut et me dilexisti (Joa 17,23). ⁽⁵⁴⁾ Et notum faciam eis nomen tuum, ut dilectio, qua dilexisti me in ipsis sit, et ego in ipsis (Joa 17,26). ⁽⁵⁵⁾ Pater, quos dedisti mihi, volo, ut ubi ego sum et illi sint mecum, ut videant claritatem tuam (cfr. Joa 17,24) in regno tuo” (Mt 20,21).

⁽⁴¹⁾ Zachowujmy więc słowa, życie i naukę, i Jego świętą Ewangelię, który raczył prosić za nami swego Ojca i objawić nam Jego imię, mówiąc: ⁽⁴²⁾ Ojcze, objawiłem Twoje imię ludziom, których mi dałeś (J 17,6), albowiem dałem im słowa, które mi dałeś, i oni je przyjęli, i prawdziwie poznali, że od Ciebie wyszedłem, i uwierzyli, że Mnie posłałeś. ⁽⁴³⁾ Ja za nimi proszę, nie za światem proszę, ⁽⁴⁴⁾ lecz za tymi, których mi dałeś, ponieważ oni są Twoi i wszystko moje jest Twoje (J 17,8–10). ⁽⁴⁵⁾ Ojcze święty, zachowaj w imieniu Twoim tych, których mi dałeś, aby byli jedno, jak my (J 17,11b). ⁽⁴⁶⁾ Mówię to na świecie, aby mieli w sobie moją radość w pełni. ⁽⁴⁷⁾ Ja dałem im słowo Twoje, a świat ich znienawidził, ponieważ nie są ze świata, jak Ja nie jestem ze świata. ⁽⁴⁸⁾ Nie proszę, abyś ich wziął ze świata, lecz abyś ich zachował od złego (J 17,13b–15). ⁽⁴⁹⁾ Wsław ich w prawdzie⁽⁵⁰⁾ Słowo Twoje jest prawdą. ⁽⁵¹⁾ Jak Ty Mnie posłałeś na świat, tak i Ja posłałem ich na świat. ⁽⁵²⁾ I za nich Ja poświęcam siebie, aby i oni zostali uświęceni w prawdzie. ⁽⁵³⁾ A nie tylko za nimi proszę, ale i za tymi, którzy przez ich słowo uwierzą we Mnie (por. J 17,17–20), aby osiągnęli jedność i żeby świat poznał, że Ty Mnie posłałeś i że ich umiłowałeś, jak i Mnie umiłowałeś (J 17,23). ⁽⁵⁴⁾ I oznajmię im imię Twoje, aby miłość, którą Mnie umiłowałeś, w nich była, i Ja w nich (J 17,26). ⁽⁵⁵⁾ Ojcze! Chcę, aby ci, których mi dałeś, byli ze Mną, gdzie Ja jestem, aby oglądali jasność Twoją (por. J 17,24) w Królestwie Twoim (Mt 20,21).

1 Opuszczone słowa: vult diabolus a nobis, umieszczone jedynie w aparacie krytycznym, sprawiają, że z wielką trudnością, patrząc od strony teologicznej, powyższe zdanie można rozumieć w sensie dosłownym. (Por. „ciało pragnie pozbawić nas miłości Pana naszego Jezusa Chrystusa i życia wiecznego, i siebie samo ze wszystkimi zgubić w piekle” /Zespół, s. 303/. Zdanie to, wraz z wypływającą z niego przestrogą samopotępienia scedowanego na ciało jako takie, jest nie do przyjęcia z punktu widzenia dogmatyki katolickiej, albowiem w ciele nie istnieje, założona w nim, tendencja do samozniszczenia i samopotępienia (wprost przeciwnie, odczuwamy w sobie pragnienie wiecznego szczęścia); ponadto to nie ciało nad duszą, ale dusza nad ciałem ma władzę i ona też – per culpam suam – może poddać się ciału, tj. grzechowi, a ostatecznie diabłu i dopiero przez to skazać się na potępienie. Niemożliwe jest także aby ciało pragnęło „siebie samo ze wszystkimi zgubić w piekle”, takie pragnienie może cechować jedynie diabła. O dosłownym związku pomiędzy diabłem, grzechami śmiertelnymi i piekłem Franciszek mówi w 1 Lw 2, 15; 2 Lw 82.

2 Zadziwia fakt, że Paolazzi stosuje to małą, to dużą literę, gdy idzie o zapis „evangelio”/„Evangelio”. O tym, że jest to błąd wynikający z nieuwagi, najlepiej świadczy to, że w tym samym fragmencie pochodzącym z cod Wo czytamy: in Evangelio, Scritti, edizione critica, 302.

3 Dotychczas w tłumaczeniach wyrażenie bono et optimo było odnoszone do serca (in corde). Wydaje się jednak, że chodzi tu o pewną specyficzną kategorię ludzi, którzy umieją właściwie słuchać i dzięki temu „posiane słowa” mogą, konsekwentnie, przynosić dobry owoc. Przy opisie poprzednich kategorii ludzi była mowa tylko o tym, że słowa słuchają/słuchali (audiunt), tu zaś jest użyte określenie „optimo audientes”. Optimo odnosi się więc do słuchania, a nie do serca.

4 W obu poprzednich wersjach akcent był położony na diabła i jego wolę – czytaliśmy więc: „[szatan] nie chce, aby człowiek…” (Pisma, Ambrożkiewicz, 169; Pisma, Zespół, 307), podczas gdy w oryginale jest właśnie na odwrót: diabeł jest tym, który chce „caveamus a malitia satane qui vult”. Pozornie ostateczny sens wydaje się taki sam, niemniej jednak diabelskie pragnienie (chce!) bardziej właściwie tłumaczy jego „złośliwą” aktywność, o której to zresztą czytamy w dalszej części tegoż rozdziału. Zwykła i prosta niechęć (nie chce) kojarzyć się raczej może z jakąś diabelską pasywnością (wydzielenia tłustym drukiem pochodzą ode mnie).

5 Warto zaznaczyć, że w większości ostatnio publikowanych polskich tłumaczeń z języka greckiego (różniącego się niekiedy od zapisu Wulgaty, z której to z kolei korzystał św. Franciszek) zdanie powyższe jest przetłumaczone inaczej, np. w BT: Czuwajcie więc, cały czas błagając, żebyście zdołali ujść tego wszystkiego, co ma nastąpić, i stanąć przed Synem Człowieczym (Łk 21,36).

6 Paolazzi w niniejszym wydaniu krytycznym użył tu włoskiego e zamiast et.

7 W większości polskich tłumaczeń 1P 2,25 gr. słowo episkopos (biskup) oddaje się przy pomocy polskiego słowa stróż.

8 Słowa powyższe w Wulgacie są przypisane do wiersza 64, tym niemniej w wielu polskich tłumaczeniach, jak też w Septuagincie, są one częścią wiersza 63.