W 2009 roku ujrzała światło dzienne nowa edycja krytyczna Pism św. Franciszka z Asyżu przygotowana i opracowana przez włoskiego badacza i filologa, franciszkanina Carlo Paolazziego. Autor urodził się w 1938 roku, wstąpił do Zakonu Braci Mniejszych i oprócz wykształcenia teologicznego, jest absolwentem Università Cattolica del Sacro Cuore w Mediolanie z tytułem doktora filologii. Na tej samej uczelni wykładał i był pracownikiem naukowym przez wiele lat. Opublikował kilkanaście książek z zakresu studiów franciszkańskich, których w pewien sposób ukoronowaniem jest opracowanie wydania krytycznego spuścizny literackiej Świętego z Asyżu¹.

Długoletnie studia nad Pismami legły u podstaw jego nominacji na wydawcę rewizji poprzedniego wydania krytycznego opracowanego przez o. Kajetana Essera². Nominacja ta została zawarta w liście ministra generalnego Zakonu Braci Mniejszych José Rodrigueza Carballo z dnia 9 lipca 2004 roku. Początkowa idea nowego przeglądnięcia sukcesywnie przekształciła się w pracę nad nowym wydaniem krytycznym, które nabierało kształtu poprzez publikacje poszczególnych tekstów Asyżanina (Reguła niezatwierdzona, Listy, Napomnienia) już w nowej formie w latach 2007-2009³. Pozostałe utwory św. Franciszka ukazały się, wspólnie z wyżej wymienionymi, w tomie: Francisci Assisiensis, Scripta, critice edidit Carolus Paolazzi OFM (Spicilegium Bonaventurianum XXXVI), Editiones Collegii S. Bonaventurae ad Claras Aquas, Grottaferrata (Roma) 2009.

Pierwszą różnicą, która zwraca uwagę, jest zmiana tytułu z Opuscula na Scripta. Esser zaproponował ogólne, ale niezbyt odpowiednie i adekwatne, zatytułowanie bogatej i różnorodnej z punktu widzenia stylu i gatunków literackich schedy osoby, która definiowała się jako ignorans et idiota⁴. Paolazzi wybrał Scripta (Pisma), lepiej ujmujące całość dorobku Asyżanina: jego autografy (List do brata Leona, Błogosławieństwo dla brata Leona, Uwielbienie Boga Najwyższego); pozostałe teksty podyktowane sekretarzom, podzielone na trzy sekcje (Laudy i modlitwy, Listy, Reguły i Napomnienia); oraz tzw. Dicta (Przypowieści, „logia”, sentencje) i Listy zagubione lub wątpliwe, które umieścił w apendyksie wydania.

Taki podział i klasyfikacja Pism św. Franciszka jest kolejną różnicą pomiędzy wydaniami krytycznymi. Paolazzi od pierwszego wydania swojej książki Lettura degli Scritti di Francesco d’Assisi z 1987 roku⁵ tak szeregował dziedzictwo Świętego. Ponadto w wydaniu z 2009 roku w każdej z sekcji starał się, tam gdzie było to możliwe, usystematyzować teksty w porządku chronologicznym. Świadczą już o tym początkowe strony tomu, na których, bezpośrednio po wprowadzeniu ministra generalnego i ogólnym spisie treści, autor proponuje Profil biograficzny i chronologię Pism⁶. Porównując z wydaniem Essera, Paolazzi proponuje dziewięć nowych datacji związanych przede wszystkim z Listami św. Franciszka.

Kolejnym ważnym novum jest ustalenie, tam gdzie jest to możliwe i konieczne, zbioru rękopisów zawierających dany tekst, jego genealogię oraz stemma codicum. Pozwala to na odtworzenie pisma, które byłoby jak najbardziej zbliżone do oryginalnej wersji. Nie oznacza to jednocześnie, że wszystkie teksty opracowane przez Essera zostały zmienione czy poprawione, w kilku przypadkach pozostały prawie identyczne⁷. Sam Paolazzi w osobnym artykule, także z 2009 roku, podaje pełny spis zmian obecnych w jego opracowaniu Pism⁸. Dla ogólnej informacji wyszczególnia się tutaj jedynie ilość nowych wersji w każdej z grup tekstów według klasyfikacji wydawcy.

Laudy i modlitwy: 1. Modlitwa przed krucyfiksem, w rymowanej prozie starowłoskiej, została podana w wersji oryginalnej w odróżnieniu od wydania Essera, gdzie wersja łacińska była podstawową. 2. W pozostałych modlitwach wraz z Oficjum o Męce Pańskiej wprowadza 27 nowych wariantów. 3. Pochwała Boga Najwyższego, autograf św. Franciszka, została poprawiona w 8 miejscach. 4. Pieśń słoneczna, najbardziej znana lauda Asyżanina, w edycji Paolazziego jest zaproponowana według wersji krytycznej opracowanej przez Vittore Branca w 1948 roku⁹ i tutaj jedynie ulepszona w formach graficznych i językowych według kodeksu asyskiego 338. 5. Słuchajcie ubożuchne, jedynie z lekkimi korektami graficzno-językowymi.

Listy: 1. W większości Listów zostały wprowadzone niewielkie zmiany czy nowe warianty, których w sumie jest 16. 2. List do brata Leona, drugi autograf św. Franciszka, w wariancie różnym w 5 miejscach od edycji Essera, ale również od wersji tekstu, który zaproponował Attilio Bartoli Langeli, efektu jego długich badań paleograficznych i filologicznych nad tym listem¹⁰. 3. List do wiernych – (ampla), został poprawiony w 15 miejscach oraz zostało ponownie włączone do niego napomnienie w wierszu 87, które pominął Esser. 4. List do całego Zakonu został zmieniony także w 15 wariantach, choć o mniejszym znaczeniu tekstowym.

Reguły i Napomnienia: 1. Reguła niezatwierdzona jest tekstem o największej liczbie nowych wariantów wprowadzonych w edycji Paolazziego i jest ich ponad 140. 2. Inne redakcje passusów z Reguły niezatwierdzonej, znajdujące się w pismach: Kodeks Worcester Cathedral Q 27 (Wo), Expositio super Regulam Fratrum Minorum Hugona z Digne, Memoriale Tomasza z Celano¹¹, zostały poprawione w ponad 80 miejscach. 3. Reguła zatwierdzona posiada dwa warianty w bulli zatwierdzającej Solet annuere. 4. Pobożne przebywanie w pustelni, także z dwoma nowymi wariantami. 5. Napomnienia zostały poprawione w 39 wariantach. 6. Testament św. Franciszka posiada 7 zmian.

Istnieją także zmiany w niektórych tytułach Pism, np. Oratio super Pater Noster w miejsce Expositio in Pater Noster (Kajetan Esser), chociaż, jak to zauważa i poddaje krytyce Felice Accrocca, Carlo Paolazzi nie jest konsekwentny do końca w tych zmianach, ilustrując to konkretnymi przykładami i zatrzymując się przede wszystkim nad kwestią tytułu logionu De vera et perfecta letitia, który, według niego, winien nosić tytuł De vera letitia¹².

Paolazzi w swoim wydaniu zachował skróty Pism św. Franciszka z wydania Essera poza dwoma przypadkami z sekcji Laudy i modlitwy – już wspomnianą wyżej Oratio super Pater Noster oraz Preghiera davanti al Crocifisso (Modlitwa przed krucyfiksem). Natomiast w relacji do tłumaczenia na język włoski i przypisów pozostawił wersję pochodzącą z Fonti Francescane. Nuova edizione (EFR-Editrici Francesane, Padova 2004). Dodatkowo edycja posiada 3 indeksy: cytatów z Pisma świętego, osobowo-topograficzny oraz tematyczny. Bibliografia została ograniczona jedynie do pism źródłowych i opracowań wykorzystanych w tym tomie, ale jednocześnie Autor, we wprowadzeniu do lektury, podaje instrumenty bibliograficzne pozwalające na wyszukanie pozostałych publikacji naukowych związanych z Pismami¹³.

We Wstępie ogólnym Paolazzi po przedstawieniu poprzednich wydań i szerokim opisie wydania Essera¹⁴ skupia się na nowej wersji Pism św. Franciszka. O collationes świadków tekstów Asyżanina wspomniano już wyżej, natomiast interesującym jest pominięcie dyskusji czy podejmowanie polemiki na temat samego kanonu Pism. Paolazzi nie wchodzi w argumentację, dlaczego poszczególne pisma zostały zaakceptowane, inne zaś nie czy umieszczone w części Dicta, dzięki czemu Wstęp jest krótki i jasny, natomiast pewne kwestie polemiczne znajdują się we wstępach szczegółowych do poszczególnych Pism. Najszerzej na tych stronach została potraktowana właśnie kwestia apendyksu z Dicta (Przypowieści „logia”, sentencje) i z Listami zagubionymi lub wątpliwymi¹⁵. Ukazując dyskusje nad tymi spornymi tekstami, Paolazzi wybiera opcję minimalistyczną, która powiela wcześniejszy wybór Essera, jeśli chodzi o Dicta, z 3 fragmentami: De vera et perfecta letitia, Testamentum Senis factum, Benedictio fratri Bernardo data. Natomiast Listy zagubione lub wątpliwe, oprócz ich jasnego oddzielenia w obecnej edycji od Opuscula dictata Essera, posiadają dodatek Epistole ad Hugonem, episcopum Ostiensem¹⁶. Paolazzi tak podsumowuje swoje uwagi o tej części: „Zanim osiągnie się syntezę zbiorczą i satysfakcjonującą, będą nieodzowne szerokie i długie poszukiwania fragmentaryczne, z nie do pominięcia normalnymi wahaniami ocen krytycznych, jak już tutaj można było to zauważyć w relacji do Benedictio fratri Bernardo data. W filologii, jak w rolnictwie, na owoce oczekuje się z cierpliwością, a najsmaczniejsze są te, które długo dojrzewają”¹⁷.

Wydanie krytyczne odbiło się echem w świecie badaczy franciszkanizmu. Na łamach specjalistycznych czasopism naukowych dzieło Paolazziego zostało przeanalizowane i ocenione tak w pozytywnym świetle, jak z krytyką i wykazaniem niedociągnięć, niekonsekwencji czy zachowawczości. Już wymieniony badacz autografów św. Franciszka, Bartoli Langeli, w swojej ocenie ukazuje blaski i cienie pracy Paolazziego¹⁸. Po wskazaniu na niewątpliwe wartości i nowe propozycje klasyfikacji, datacji oraz wyboru wariantów wskazuje na możliwość udoskonalenia stemma codicum, podkreślając jednak wzorcowe używanie metody przy kolekcjonowaniu świadków rękopiśmienniczych przez Paolazziego. Natomiast ma o wiele większe zastrzeżenia co do wyboru wariantów w Liście do brata Leona, którego jest światowym znawcą, krytykując otwarcie wersję wydania z 2009 roku w wersetach 16-17¹⁹. Podobnie, na tej samej stronie, nie podziela opinii Paolazziego przy lekturze 1Reg 3,7, wykazując arbitralną interpretację tekstu. Problemy związanie z Regułą niezatwierdzoną są również w centrum uwagi i oceny dokonanej przez Accroccę. Na stronach swojej noty odnosi się on do kwestii etapowego powstawania tego normatywnego tekstu, a następnie analizuje szczegółowo dwa aspekty – problem pracy zawarty w rozdziale 6,1-12 oraz problem relacji do kobiet w rozdziale 12,1-2²⁰. Ponadto zatrzymuje się nad Testamentem, jego strukturą i partykularnie nad wersetami 16-17²¹.

Jedynie tytułem informacji podaje się tutaj kolejnych autorów, którzy wypowiedzieli się w merytorycznej dyskusji naukowej na temat wydania krytycznego z 2009 roku: Luigi Pellegrini, Jacques Dalarun, Aldo Menichetti, Giancarlo Breschi²².

Nowe wydanie z pewnością przybliża do oryginalnej wersji podyktowanej, zapisanej, przekazanej przez braci redaktorów lub pochodzącej spod pióra samego św. Franciszka. Adekwatnym podsumowaniem tej krótkiej noty niech będą słowa samego wydawcy o. Carla Paolazziego, który tak zamyka strony Wstępu ogólnego: „Na zakończenie tych stron wprowadzenia jest może zbędnym dodanie, że, także w naszym przypadku, jak dla każdego wydania krytycznego, roszczenie rozwiązania wszystkich problemów byłoby z pewnością przesadne, lecz ma się nadzieję, iż użycie szeroko wypróbowanej metody filologicznej, połączone z rozsądnymi poradami wymienionych badaczy, może być wkładem w przywróceniu Pismom Franciszka «formy jak najbliższej oryginałowi, tj. tej chcianej przez autora gdy ‘publikował’ swoje dzieło», która jest tym czego się wymaga od wydania krytycznego”²³.