EPISTOLA AD QUENDAM MINISTRUM [EpMin]
LIST DO PEWNEGO MINISTRA [LM]
(1) Fratri [N.] ministro, Dominus te benedicat (cfr. Num 6,24a). (2) Dico tibi sicut possum, de facto anime tue, quod ea que te impediunt amare Dominum Deum, et quicumque tibi impedimentum fecerint, sive fratres sive alii, etiam si te verberarent, omnia debes habere pro gratia. (3) Et ita velis et non aliud. (4) Et hoc sit tibi per veram obedientiam Domini Dei et meam, quia firmiter scio quod ista est vera obedientia. (5) Et dilige eos qui ista faciunt tibi. (6) Et non velis aliud de eis, nisi quantum Dominus dederit tibi. (7) Et in hoc dilige eos, et non velis quod sint meliores christiani. (8) Et istud sit tibi plus quam eremitorium.
(1) Do brata N., ministra. Niech Pan cię błogosławi (por. Lb 6,24a). (2) W sprawie tego, co niepokoi twoją duszę, radzę ci, na ile mogę, abyś wszystko to, co przeszkadza ci kochać Pana Boga i tych, którzy sprawialiby te przeszkody, nawet gdyby cię chłostali – czy to bracia czy inni – uważał za łaskę1. (3) I tego pragnij, a nie czego innego. (4) I to niech się stanie dla ciebie prawdziwym posłuszeństwem wobec Pana Boga i wobec mnie; wiem bowiem z całą pewnością, że na tym polega prawdziwe posłuszeństwo2. (5) I miłuj tych, którzy sprawiają ci te trudności. (6) I niczego innego nie pragnij od nich poza tym, co Pan ci da.(7) I miłuj ich takimi, jakimi są, i nie pragnij, aby stali się lepszymi chrześcijanami3. (8) I to niech stanie się dla ciebie czymś ważniejszym niż pustelnia.
(9) Et in hoc volo cognoscere si tu diligis Dominum et me servum suum et tuum, si feceris istud, scilicet quod non sit aliquis frater in mundo qui peccaverit quantumcumque potuerit peccare, quod, postquam viderit oculos tuos, umquam recedat sine misericordia tua, si querit misericordiam. (10) Et si non quereret misericordiam, tu queras ab eo si vult misericordiam. (11) Et si millies postea coram oculis tuis peccaret, dilige eum plus quam me ad hoc, ut trahas eum ad Dominum; et semper miserearis talibus. (12) Et istud denunties guardianis, quando poteris, quod per te ita firmus es facere.
(9) I jeśli miłujesz Pana i mnie, Jego i twojego sługę, to chcę to poznać po tym, że uczynisz tak, a mianowicie; niech nie znajdzie się na świecie jakikolwiek brat, który gdyby zgrzeszył, na ile tylko mógłby zgrzeszyć, a potem spojrzał w twoje oczy, żeby kiedykolwiek odszedł bez twego miłosierdzia, jeśli miłosierdzia szuka. (10) A gdyby nie szukał miłosierdzia, to ty go zapytaj czy miłosierdzia nie pragnie. (11) I gdyby potem tysiąc razy zgrzeszył na twoich oczach, kochaj go bardziej niż mnie, po to, abyś go pociągnął do Pana; dla takich bądź zawsze miłosiernym. (12) I to ogłoś gwardianom, kiedy będziesz mógł, że sam jesteś zdecydowany tak czynić.
(13) De omnibus autem capitulis que sunt in Regula, que loquuntur de mortalibus peccatis, Domino adiuvante in capitulo Pentecostes cum consilio fratrum faciemus istud tale capitulum: (14) Si quis fratrum instigante inimico mortaliter peccaverit, per obedientiam teneatur recurrere ad guardianum suum. (15) Et omnes fratres qui scirent eum peccasse, non faciant ei verecundiam neque detractionem, sed magnam misericordiam habeant circa ipsum et teneant multum privatum peccatum fratris sui, quia non est opus sanis medicus, sed male habentibus (Mt 9,12; cfr Mc 2,17). (16) Similiter per obedientiam teneantur eum mittere custodi suo cum socio. (17) Ipse custos misericorditer provideat ei, sicut ipse vellet provideri sibi, si in consimili casu esset. (18) Et si in alio peccato veniali ceciderit, confiteatur fratri suo sacerdoti. (19) Et si non fuerit ibi sacerdos, confiteatur fratri suo, donec habebit sacerdotem qui eum absolvat canonice, sicut dictum est. (20) Et isti penitus non habeant potestatem iniungendi aliam penitentiam nisi istam: Vade et noli amplius peccare (cfr. Joa 8,11).
(13) W czasie kapituły na Zielone Święta ze wszystkich rozdziałów Reguły mówiących o grzechach śmiertelnych, przy Pańskiej pomocy i za radą braci opracujemy taki oto rozdział: (14) Na mocy posłuszeństwa każdy z braci jest zobowiązany pobiec do swego gwardiana, jeśli za podszeptem nieprzyjaciela zgrzeszy śmiertelnie. (15) A wszyscy bracia, którzy by wiedzieli, że zgrzeszył, niech go nie zawstydzają i nie poniżają, lecz niech okażą mu wielkie miłosierdzie i niech grzech brata swego uważają za jego bardzo osobistą sprawę, bo nie potrzebują lekarza zdrowi, lecz ci, którzy się źle mają (Mt 9,12; por. Mk 2,17). (16) Podobnie, pod posłuszeństwem, obowiązani są wysłać go do swego kustosza wraz z towarzyszem4. (17) Kustosz niech osobiście zatroszczy się o niego z miłosierdziem – tak jak by sobie sam tego życzył, gdyby znalazł się w podobnym położeniu. (18) Jeśli natomiast ktoś upadłby w grzech powszedni, niech wyzna go swemu bratu, który jest kapłanem. (19) A jeśli nie byłoby tam kapłana, niech go wyzna swemu bratu, dopóki nie znajdzie kapłana, który – jak już zostało powiedziane – rozgrzeszyłby go kanonicznie. (20) A bracia [nie kapłani] niech nie mają władzy nakładania innej pokuty, oprócz tej: Idź i więcej nie grzesz (por. J 8,11).
(21) Hoc scriptum, ut melius debeat observari, habeas tecum usque ad [capitulum] Pentecostes; ibi eris cum fratribus tuis. (22) Et ista et omnia alia, que minus sunt in Regula, Domino Deo adiuvante, procurabitis adimplere.
(21) To, co napisałem, aby było lepiej przestrzegane, miej przy sobie aż do kapituły Zielonych Świąt, na którą przybędziesz razem ze swymi braćmi5. (22) Z pomocą Pana Boga postarajcie się, aby i to, i wszystko inne, czego w Regule brakuje, uzupełnić.
1 W zależności od tego, jak się rozumie wyrażenie de facto anime tue, zdanie to można tłumaczyć różnorako. Jeśliby ten fragment odnieść do rozpoczynającego zdanie sformułowania dico tibi, to otrzymalibyśmy mniej więcej taki oto sens: ‘mówię ci, a właściwie mówię do twej duszy’; ‘mówię do ciebie, czyli do twego sumienia’ albo też ‘apeluję do twego wnętrza/do twego serca’ czy też „mówię ci, o sprawach twej duszy” (Pisma, Ambrożkiewicz, 259). Ponieważ każdorazowe użycie przez Franciszka zwrotu dico tibi (występującego w jego Pismach pięć razy) jest zawsze apelem do konkretnego ludzkiego „ja”, czyli do jego serca, to tego rodzaju zaproponowane wyżej tłumaczenia wydają się być niewłaściwymi, bo powtarzają sens, który zawarty jest już w zwrocie dico tibi. Jeśli jednak zwrot de facto anime tue oddać przez: „o sprawie/wydarzeniu [factum], które dla ciebie stało się przyczyną twojej wewnętrznej rozterki”, wówczas wszystko zdaje się nabierać innego sensu: minister N., pod wpływem publicznie znanego wydarzenia, które stało się dla niego sprawą duchowej kontrowersji, zwraca się do Biedaczyny i prosi o jego radę. Świadczyłoby to, że Franciszek pisze ten list w nawiązaniu do konkretnej sprawy, wydarzenia, które w sposób szczególny wymagało interwencji danego ministra N. Dalsza część listu daje wyjaśnienie, o jaki problem tu chodzi. Nie jest to zatem list-odpowiedź odnośnie do stanu/spraw duszy danego ministra N. (co sugerują dotychczasowe tłumaczenia), lecz odpowiedź na pewne konkretne wydarzenie/-a, które stało/ły się dla danego ministra powodem duchowego dylematu. Zdaniem M. Cusato, adresatem tegoż listu jest pierwszy prowincjał niemiecki, Cezary ze Spiry. Zob. An Unexplored Influence on the Epistola ad fideles of Francis of Assisi: The Epistola universis Christi fidelibus of Joachim of Fiore, 129–154, w: Michael F. Cusato, The Early Franciscan Movement (1205–1239). History, Sources and Hermeneutics, Spoleto [Italia] 2009, 131–35.
2 Jeśli list powyższy został napisany do Cezarego, jako ministra prowincjalnego, w roku 1221, to dziwić może nieco fakt, że Franciszek, który we wrześniu 1220 zrezygnował z urzędu ministra generalnego – „Odtąd jestem dla was umarły”, 2 C 143, ŹF, 668 – odwołuje się w nim do posłuszeństwa danego ministra wobec siebie samego. Zdziwienie to płynie stąd, iż Franciszek zdawał sobie doskonale sprawę z tego, że od momentu rezygnacji z urzędu pozostała mu jedynie rola dawania dobrego przykładu: „I błogosławiony Franciszek miał zawsze, a zwłaszcza po tym, jak liczba braci zaczęła się powiększać, a on zrzekł się urzędu przełożeństwa, największe i szczególne staranie o to, aby bardziej czynami niż słowami pouczał braci co powinni czynić, a czego unikać” ZA, 111, ŹF, 1655. Ponadto w tymże liście (wiersz 9) Franciszek wyraźnie określa siebie jako sługę Pana i tegoż właśnie ministra.
3 Zwrot: Et in hoc dilige eos dosłownie należałoby przetłumaczyć: kochaj ich w tym, czyli w tych trudnościach, jakie ci sprawiają (co oczywiście można by oddać też inaczej, np. kochaj ich niezależnie od kłopotów, jakie ci sprawiają, lub za to ich kochaj). Sądzę, że zaproponowana wersja tłumaczenia: „miłuj ich takimi, jakimi są”, nie odbiega od logiki myśli św. Franciszka. Por. „Przebaczyć oznacza zaakceptować naszego nieprzyjaciela takiego, jakim jest, i pragnąć, aby żył… Oznacza to pragnienie, aby ten człowiek, który wyrządził nam zło, żył po to, aby czynić dobro…”, Jacques Guilllet, Jésus-Christ dans notre monde, 81, cyt. za Thaddée Matura, Duchowość św. Franciszka z Asyżu a nasze problemy współczesne, Kraków 2000, 123.
Dziwi zapewne to, że Biedaczyna radzi „nieznanemu Ministrowi”, żeby nie pragnął, by owi „kłopotliwi bracia” (tudzież inni ludzie, w tym także prześladowcy) stali się lepszymi chrześcijanami. Oczywiście nie znaczy to, że Franciszek nie chce, by tak bracia, jak i inni nawrócili się do Pana i zmienili swoje postępowanie. W danym przypadku chodzi, jak się wydaje, o to, żeby – nie oszukując siebie – nie mówić, że tylko wtedy będę kochał takich braci (i innych), kiedy się zmienią i staną się lepsi, ale żeby, przyjmując i kochając ich takimi, jakimi są, doprowadzić ich do prawdziwej przemiany serca. W życzeniu, aby ktoś się stał lepszym, może – jak wiadomo – kryć się egoistyczne pragnienie ominięcia nieprzyjemności, jakie mogą spotkać każdego ze strony tego rodzaju „trudnych” braci. Franciszek, co widać już w wierszu 2, uczy, że tego rodzaju sytuację należy potraktować jako „wyraz łaski Bożej” i że tylko postawą miłosierdzia, okazanego grzesznym braciom (i innym), można ich „pociągnąć do Pana”. Por. wiersz 11 obecnego listu.
4 Św. Patriarcha w sposób wyraźny poucza, że ani przełożony, ani wspólnota, poza słowami delikatnego upomnienia, nie posiada prawa nadawania bratu, który zgrzeszył śmiertelnie, publicznej pokuty; uczynić to może jedynie kapłan w sakramencie pojednania.
5 Zdaniem niektórych uczonych, użyta przez Franciszka forma hoc scriptum (‘to pismo/list’), rozpoczynająca werset 21, niekoniecznie oznacza, że miał on na myśli swój list w całości; tym niemniej w większości światowych tłumaczeń używa się tego właśnie określenia. Hoc scriptum, w kontekście tegoż listu, można by również przetłumaczyć przez: „to, co zostało napisane”, czyli „to, co napisałem powyżej”. Por. Michael E. Cusato, The Letters to the Faithful, w: The Writings of Francis of Assisi. Letters and Prayers. Studies in Early Franciscan Sources, v. I, St. Bonaventure, NY, 2011, 149–207, 154.